Naturalne psychodeliki Meksyku – historia, rytuał, świadomość

Zadziwiające działanie tych roślin, wynikające z zawartych w nich „wizjonerskich” alkaloidów, sprawiło, że kultury dawnych mieszkańców Meksyku nadały im miano „świętych”. Meksyk jest dziś jednym z najważniejszych naturalnych ognisk rozwoju psychodelicznego na świecie. Przez tysiąclecia meksykańska tradycja i obyczajowość związane z kultem żywiołów natury pozwoliły zachować to, co dla niewielu ludzi współczesności pozostaje dostępne — świadomość wielowymiarową. Pojęcie wielowymiarowości oznacza zdolność postrzegania więcej niż jednego wymiaru w obrębie rzeczywistości materialnej, a w przypadku kultur prekolumbijskich — umiejętność rozumienia rzeczywistości roślinnej i mineralnej poprzez zupełnie inną mapę świadomości. W ten sposób dawni i współcześni szamani, a szerzej cała cywilizacja prehiszpańska poprzedzająca naszą kulturę, przekazywali z ust do ust kosmowizje, które objawiały im się poprzez takie rzeczywistości jak królestwo roślin.

Stosowanie roślin świętych, uznawanych za halucynogenne „unoszące świadomość” lub przekazujące wiedzę, odgrywało rolę podstawowych narzędzi uzdrawiania — rozumianego jako leczenie lub reorganizacja umysłu, ciała i ducha — w niezliczonych społecznościach pradawnych. W niniejszym tekście skupiam się na tych, które były wykorzystywane w kulturze meksykańskiej.

Istnieją opracowania, które próbują klasyfikować i porządkować rośliny halucynogenne występujące w Meksyku. Najsłynniejszym z nich jest książka Alberta Hofmanna i Richarda Evansa Schultesa „Plants of the Gods”.

Zadziwiające działanie wizjonerskich alkaloidów jest dziś przedmiotem badań medycyny i psychologii. W celu pogłębienia tematu zebrałam dziesięć najbardziej znaczących „roślin mocy”, występujących na terenie całego Meksyku.

Lophophora williamsii / Peyotl (peyote)

Jest uznawana za pierwotne „matczyne nasienie” ziem meksykańskich. Należy do rodziny kaktusowatych i występuje obficie na suchych terenach północnej części kraju, między innymi w San Luis Potosí, Chihuahua, Coahuila, Durango, Tamaulipas, a sporadycznie także w Querétaro i Zacatecas. Peyote, którego nazwa pochodzi z języka nahuatl — peyotl, zawiera około pięćdziesięciu psychoaktywnych alkaloidów, z których najważniejszym jest mezkalina. Według relacji Fray Bernardino de Sahagúna, jednego z najważniejszych kronikarzy Meksyku prehiszpańskiego, peyote było używane co najmniej dwa tysiące lat przed przybyciem Hiszpanów przez takie kultury jak Toltekowie i Chichimekowie. Jak opisują Schultes i Hofmann, jego działanie objawia się jako „kalejdoskopowy spektakl barwnych wizji o niewyobrażalnym pięknie (…) pojawiają się błyski i migotania kolorów, których intensywność i czystość wymykają się opisowi”.

Psilocybe mexicana / Grzyby halucynogenne

Przez Azteków nazywane teonanácatl, czyli „ciało Boga”. W Meksyku występuje około dwustu gatunków grzybów halucynogennych, a najczęściej używane w rytuałach są te zawierające psylocybinę jako podstawowy alkaloid. Dzięki symbiozie z innymi roślinami grzyby czerpią energię z fotosyntezy innych organizmów, odżywiając się nimi i w ten sposób budując swoją psychoaktywną strukturę — co stanowi bez wątpienia głęboką alegorię. Dla dawnych ludów, zwłaszcza Mazateków, Chinanteków, Zapoteków i Misztecków, a także dla współczesnych Mazateków, te „lecznicze kwiaty” służą podczas ceremonii do pozyskiwania wiedzy o charakterze wyrocznym.

Turbina corymbosa / Ololiuhqui

Substancją czynną tej rośliny, zwanej także „nasionami dziewicy”, jest ergina, znana jako LSA, związek o działaniu podobnym do LSD. Ololiuhqui to pnącze występujące głównie w południowych stanach Meksyku, choć znane było także Aztekom pod nazwą xoxouqui, czyli „zielony wąż”. Roślina ta była używana przez dawne ludy, takie jak Mazatekowie, Mixtekowie, Zapotekowie i Chinantekowie, którzy nadali jej nazwę a-mu-kia ze względu na jej właściwości pozazmysłowe i wróżebne.

Erythrina coralloides / Colorín

Kolejną rośliną wykorzystywaną do wróżb jest erythrina, znana jako colorín. Drzewo to zawiera alkaloidy psychoaktywne zarówno w strąkach, jak i w nasionach, które mają intensywnie czerwony kolor. Gatunek ten jest dość powszechny w północnym i środkowym Meksyku, jednak niewiele osób zna jego właściwości halucynogenne. Wiadomo, że był wykorzystywany leczniczo przez Azteków, a obecnie stosują go w podobnych celach także Tarahumarowie.

Datura inoxia / Toloache

Toloache, zwane także „trąbami anioła”, to niewielkie krzewy o białych kwiatach w kształcie trąbek. Ze względu na swoje działanie uspokajające były w starożytności stosowane jako naturalny środek przeciwbólowy, a także odgrywały ważną rolę w ceremoniach szamańskich. Ich działanie porównuje się do mandragory i pokrzyku wilczej jagody, przy czym toksyczność rośliny zależy od rodzaju gleby, warunków klimatycznych i wieku rośliny.

Ipomoea violacea / Badoh negro

Znana także jako „poranna chwała”, stosowana głównie w stanie Oaxaca zarówno do wróżb, jak i w ceremoniach rytualnych, a także w celach leczniczych i magiczno-religijnych. Jej kwiaty bywają mylone z floripondio, choć ipomoea jest pnączem i wykazuje mniejszy poziom toksyczności. Z powodu swoich właściwości wywołujących stany urojeniowe, wynikających z zawartości LSA, w przeszłości była używana do osiągania tych samych stanów świadomości co ololiuhqui.

Salvia divinorum

Jest to jedna z najbardziej znanych i najsilniej halucynogennych roślin występujących w Meksyku, szczególnie w rejonie Oaxaca. Jest pierwszą znaną rośliną, której substancja czynna — salwinoryna A — nie jest alkaloidem, dlatego niektórzy badacze uznają ją nie za halucynogen, lecz za „oneirogen”, czyli wzmacniacz snów. Jej działanie bywa opisywane jako sny przenikające się z rzeczywistością. Liście Salvia divinorum są spożywane przez szamanów w postaci naparów lub poprzez ich żucie podczas ceremonii.

Sophora secundiflora / Fasola mezkalowa

Nasiona tej świętej rośliny zawierają cytyzynę, alkaloid należący do tej samej grupy co nikotyna, stosowany ze względu na swoje właściwości toksyczne i delirantne w rytuałach plemiennych ludów rdzennych Stanów Zjednoczonych i północnego Meksyku. Sophora ma postać drzewa osiągającego do piętnastu metrów wysokości. Jej niebiesko-fioletowe kwiaty wydzielają charakterystyczny zapach i kontrastują z intensywnie czerwonym kolorem nasion.

Coleus blumei / Koleus

Jest to roślina dość pospolita w Meksyku, obecnie wykorzystywana głównie jako ozdobna. Jednak w kulturze mazateckiej liście koleusa są nadal spożywane, żute lub parzone jako herbata. Etnobotanika tej grupy wskazuje, że istnieje rodzina roślin świętych, w której Salvia divinorum uznawana jest za roślinę „żeńską”, natomiast koleus za „męską”. Istnieją także inne odmiany koleusa noszące nazwy takie jak „syn” i „chrześniak”. Należy podkreślić, że jego działanie jest łagodne i często miesza się różne odmiany, aby uzyskać pożądany efekt.

Nymphaea / Niebieska lilia wodna

Jest to jedna z najpiękniejszych roślin psychoaktywnych na świecie. Często bywa mylona z lotosem, lecz choć nymphaea posiada bardziej intensywne barwy, obie rośliny zawierają tę samą substancję czynną — nucyferynę. Niebieska lilia rośnie w strefach ciepłych i umiarkowanych, występuje zarówno w Meksyku, jak i w Azji oraz Afryce. Zarówno dla dawnych kultur meksykańskich, jak i dla cywilizacji egipskiej była rośliną świętą, stosowaną jako środek psychodeliczny, relaksujący, a nawet afrodyzjak.

Rośliny mocy nie są jedynie elementem egzotycznego folkloru ani ciekawostką z pogranicza botaniki i mistyki. Dla dawnych kultur Meksyku były mostem między światami, narzędziem poznania i uzdrowienia, językiem, którym natura przemawiała do człowieka. Dziś, w epoce pośpiechu i odcięcia od natury, powracają jako przypomnienie, że świadomość czasem wyrasta z ciszy, korzenia i liścia.